Afgelopen weken las ik tijdens mijn vakantie een stapel boeken. Eén daarvan was het boek Borderline Times van de Belgische psychiater Dirk de Wachter. De hoofdvraag van zijn boek is: ‘Wat nu als we de negen borderlinecriteria uit de DSM V op onze samenleving leggen in plaats van op een individu’? In zijn boek gaat hij in op de letterlijke betekenis van borderline en wat het ontbreken van gezonde en concrete grenzen in onze maatschappij oproept en teweegbrengt. Aan de hand van herkenbare voorbeelden en talloze citaten van filosofen (zoals Houellebecq), schetst hij een beeld van onze huidige tijd en maatschappij. In zes jaar tijd zag het boek 38 drukken.

Via verlatingsangst (1) en instabiele en intense relaties (2), komt de auteur bij agressie (3) en identiteitsstoornis (4). Aan de hand van talloze voorbeelden laat De Wachter zien dat borderline niet het probleem is van een individu, maar van de hele samenleving. Alle grenzen zijn weg, geofferd aan het mantra van zelfontplooiing en individualisering. Voorbeelden uit rolpatronen die grenzen aangaven: weg. Grenzen aan wat ‘normaal’ is in een maatschappij: weg. Grenzen aan geweld (online en in de samenleving): weg. Alles in onze samenleving is gericht op het ‘nu’, op nieuw, op snel, op opwindend. Oud is saai en vervelend. Alles draait om genot en het tweede mantra is ‘ik geniet, dus ik besta’. Uitstel van wensen past niet in onze maatschappij. Alles gaat over het vervullen van behoeften en wel nu! Relaties worden vluchtig en minder diepgaand waardoor we affectlabiel (5) zijn geworden. We leven zo sterk in het nu, dat de geschiedenis en waar wij vandaan komen verdwijnt. De hele westerse mensheid leeft van kick naar kick en handelt vooral impulsief (6) in plaats van doordacht en overwogen. Veelvuldig wisselende seksuele contacten, genotsmiddelen (alcohol, drugs, lachgas) en verslaving zijn eerder mainstream dan uitzondering en als het allemaal even niet meer lukt gebruiken we een respectabele hoeveelheid antidepressiva om onze mood op te vijzelen. Gewoon om te vergeten wie we zijn. De onlinewereld leert ons dissociëren (7): online zijn we andere mensen dan in real life. In games (met een steeds wisselde identiteit) betalen we met echt geld in een virtuele wereld. Volggedrag (zoals suïcide) door sociale media en de veelvuldige complottheorie laten je afvragen: wat is nog waar en wie ben ik in deze wereld? Om deze vragen (met de soms bijbehorende pijn) te kunnen verwerken vluchten we in automutilatie (8) of soms mutilatie toegepast door anderen. Waar piercings en tatoeages eerder een uiting waren van een subcultuur, behoort ook dat nu tot een geaccepteerde uiting van een eigen identiteit. We leven in een lichaamscultuur waarbij alle rimpels, haartjes en oneffenheden ingeruild worden door piercings, tatoeages en siliconen. Het suïcidale gedrag is doodsoorzaak nummer twee onder jongeren en ouderen willen anderen niet meer tot last zijn in hun ouderdom en vragen om euthanasie. De vraag dringt zich op: waar is de grens (border)? De secularisatie, het einde van de Grote Verhalen en het niet meer kunnen bedenken van de zin van ons leven zorgt voor een gevoel van leegte en zinloosheid (9). Is er hoop of zijn we veranderd in domme, lege narcisten? We moeten op zoek naar antwoord op de vraag naar vrijheid en zingeving. Hoe hebben we een zinvol leven in een moderne tijd en in een prestatiegerichte maatschappij?

De Wachter stelt dat we niet moeten doen of we alles weten, maar doet enkele suggesties.

1. Luister naar de patiënt. Laten we niet alles biologisch verklaren (wat de farmaceuten graag willen, want ziekte is een verdienmodel). De Wachter doet hierbij een beroep op Verhaeghe die een verandering van psychotherapie voorstaat. Oorzaken liggen niet hoofdzakelijk in genen en neuronen, maar in de manier waarop de maatschappij met psychische problemen  omgaat.
2. Cultuurfilosoof Zizek stelt dat de toekomst niet in handen van politiek, maar in handen van de ‘multitude’ ofwel de menigte moet liggen. (Dat dit leidt tot ochlocratie en massahysterie leerde Dr. B.J. Spruyt mij op college, en is dus geen goed idee AL). Daarnaast doet hij een beroep op cultuur- of broederhuizen waarbij mensen naar elkaar omkijken in een leefgemeenschap en waar duidelijke rollen en leefregels gelden. Dit zal een beroep doen op verantwoordelijkheid en het stimuleren van altruïsme. De Wachter wijzigt daarmee de Franse leus: iets minder vrijheid, iets meer gelijkheid en broederschap. Tegelijk is het belangrijk om na te denken over morele grenzen van het marktdenken. ‘We moeten ons afvragen of er ook dingen bestaan die niet te koop horen te zijn’.
3. Literatuur en kunst: de tijd van de Grote Verhalen is voorbij. Denk na welke waarden belangrijk zijn en draag die binnen in een nieuwe tijd. Vertel Verhalen opnieuw en pas ze aan aan een nieuwe tijd en laat de media niet bepalen welke auteur in ongenade valt.
4. ‘Een duurzame vorm van vrijheid kan enkel bereikt worden binnen een groep van empathisch samenlevende mensen die op een goede manier gehecht zijn’. Voor deze uitdaging stelt De Wachter onze maatschappij.

De Wachter sluit zijn boek af met Levinas. Levinas die ons vraagt om de Ander in het Gelaat te zien. Het Ander is buiten mij, maar heeft invloed op de zelfontplooiing van het Ik. De Ander stelt mij voor een radicale keuze en doet een appel op mij. Neem ik die verantwoordelijkheid en zie ik de Ander?

De Wachter citeert ten slotte een cantateregel van Bach: Ich hatte viel Bekümmernis in meinem Herzen; aber deine Tröstungen erquicken meine Seele.

Reflectie:

Het boek zet aan tot denken en laat zien dat de secularisatie, het afdanken van rolpatronen en het vervagen van grenzen (borders) niet de vrijheid hebben gebracht waarop gehoopt was. Doordat alle grenzen ontbreken in onze maatschappij, moet iedereen zelf ontplooien. Zonder grenzen en kaders is dat onbarmhartig.

De Wachter citeert in zijn boek talloze filosofen en komt met een aantal suggesties. Hij doet daarbij een beroep op de maatschappij om te luisteren naar de ander en niet elk gedrag biologisch weg te redeneren of weg te moffelen met pilletjes. Hij vraagt om het zien van de ander, om te zorgen voor elkaar, om elkaar weer Grote Verhalen te vertellen, ja om een empathische samenleving te worden.

Als ik goed luister hoor ik Levinas en dat is denk ik het doel van De Wachter. Daarnaast hoor ik De Wachter zeggen dat de secularisatie debet is aan de ontwikkelingen in onze maatschappij. En hoewel hij afsluit met een cantateregel van Bach, krijg ik het gevoel dat hij ‘deine’ horizontaal inkleurt, iets wat Bach niet deed. Als ik nog beter naar de suggesties van De Wachter luister, hoor ik een stem die ruim 2000 jaar geleden al zei: ‘Heb je naaste lief als jezelf’. En wanneer we dan ook het ‘Heb God lief boven alles’ toepassen in ons leven, ontvangen we de troost uit de cantate van Bach, gebaseerd op Psalm 94:19: “Toen mijn gedachten binnen in mij zich vermenigvuldigden, verkwikten Uw vertroostingen mijn ziel”. Dat is een troostvolle gedachte in deze Borderline Times.