Voor het vak Ethiek kreeg ik van dr. R. van Kooten de opdracht om een artikel te schrijven over het triagevraagstuk in relatie tot het zesde gebod. Hieronder deel ik het artikel wat ik voor dit vak schreef.

Kies dan het Leven….

Enkele afwegingen in het maatschappelijke debat rondom het ‘Draaiboek Triage Covid-19’

A. Lagendijk – van Ginkel

_________________________________________________

Abstract

The shortage of Intensive Care beds poses a complex and ethical question for politicians and doctors, namely who will get the last ICU bed. This article provides an overview of considerations arising in current debates. A Biblical view of life, based on the sixth commandment, is given in relation to the Triage question.
_________________________________________________

Ineens was er een situatie die niemand voor mogelijk had gehouden, maar die toch binnen twee maanden werkelijkheid werd: een tekort aan IC-bedden door een wereldwijde Covid-pandemie. De vraag die we in een welvarend land als Nederland niet voor mogelijk hielden, werd ineens een realistisch scenario: “voor wie is het laatste IC-bed”? De eerste triagevoorstellen kwamen al snel, en met name ouderen moesten het in deze voorstellen ontgelden ten gunste van de jongeren. Hoe verhoudt dit voorstel zich met grondrechten? En hoe verhoudt zich dit met de christelijke ethiek? In dit artikel zijn verschillende argumenten en overwegingen op een rij gezet. Vertrekpunt is de grondwet en via het Draaiboek-Pandemie en de mening van medici, politici, juristen en burgers wordt een vergelijking gemaakt met Bijbelse uitgangspunten.

De Nederlandse grondwet eist dat iedereen in gelijke gevallen gelijk moet worden behandeld en dat discriminatie op welke grond dan ook, niet is toegestaan (art. 1). Amnesty International heeft dit grondrecht verder uitgewerkt en stelt dat de overheid moet garanderen dat er voor zieken “voldoende artsen en andere gezondheidswerkers zijn. Iedereen moet naar het ziekenhuis kunnen gaan als dat nodig is. Daarbij mag niet worden gediscrimineerd naar herkomst, leeftijd of inkomen. (…) Ouderen hebben recht op zorg die hun menselijke waardigheid garandeert. (…) Personeelstekort kan dus in strijd zijn met de mensenrechten”.[1]

De Europese Federatie voor ouderen (EURAG), heeft een handvest opgesteld om de maatschappelijke positie van ouderen te verstevigen in ‘de botsing tussen generaties’: “Kwetsbare ouderen, mensen die niet voldoende zelfredzaam zijn, hebben recht op zorg en verdienen bescherming, (…) hebben recht op autonomie en zeggenschap over hun eigen leven, (…) hebben het recht eigen beslissingen te nemen over het starten, voortzetten of stopzetten van medische behandelingen, binnen de geldende regelgeving, (…) hebben er recht op deel uit te maken van een gemeenschap die hen met respect behandelt en in hun waarde laat, (…) behouden ook binnen afhankelijkheidssituaties hun rechten en verantwoordelijkheden met inbegrip van het recht te beslissen over de eigen kwaliteit van leven, (…) leeftijdsdiscriminatie is niet toegestaan, (…) hebben recht op zorg die bijdraagt aan een goede kwaliteit van leven. (…) Samenleven betekent zorgzaam en respectvol met elkaar leven. Het betekent solidariteit tussen jong en oud, rijk en arm, ziek en gezond, afhankelijk en onafhankelijk”. [2]

Binnen de Verenigde Naties (VN) hebben alle staten zich in 1976 verbonden aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). In deze verklaring staat dat mensen zich als broeders tegenover elkaar moeten gedragen (art. 1), dat er geen enkel onderscheid tussen mensen mag zijn van welke aard ook (art. 2), dat iedereen recht heeft op leven onschendbaarheid van zijn persoon (arts. 3), en dat iedereen aanspraak kan maken op gelijke bescherming door de wet (art. 7).[3]

Op de website van de Rijksoverheid is een ‘Draaiboek ‘Triage op basis van niet-medische overwegingen voor IC-opname ten tijde van fase 3 in COVID-19 pandemie’ geplaatst. Dit Draaiboek is opgesteld door de Federatie Medisch Specialisten onder leiding van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot bevordering der geneeskunst (KNMG).[4] In dit document wordt uitgelegd wat te doen ná fase 1 en 2, waarbij opschalen van Intensive Care (IC)-zorg niet meer mogelijk is. Bij fase 3 is de maximale capaciteit bereikt en ontstaan er tekorten aan personeel, middelen en/of (IC-)bedden. De opstellers van het Draaiboek zijn vanuit ethisch oogpunt uitgegaan van het principe dat 1) ieder mens gelijkwaardig is, 2) er zoveel mogelijk levens gered moeten worden, 3) het rechtvaardig is om gelijken gelijk, en ongelijken ongelijk te behandelen. In deze overwegingen mogen maatschappelijke positie, verstandelijke of lichamelijke beperking, etniciteit, nationaliteit, financiële en sociale status, sekse, voorafgaande kwaliteit van leven, en ‘eigen schuld’ geen rol spelen. Loten of ‘first come, first serve’ strijden met het rechtvaardigingsprincipe[5] en “is alleen verdedigbaar als er geen enkel ander relevant onderscheid tussen mensen meer te maken is en moet daarom zo lang mogelijk worden uitgesteld”.[6]

Op basis van deze uitgangspunten zijn er in het Draaiboek de volgende aanbevelingen gegeven:[7]

1. Toepassen van (medische) exclusiecriteria zoals in het Draaiboek Pandemie geformuleerd.
2. Voorrang voor patiënten die naar verwachting een relatief korte IC-opname nodig hebben.
3. Voorrang voor mensen die werkzaam zijn in de zorg, die beroepsmatig veelvuldig en risicovol contact met verschillende patiënten gehad hebben én een landelijke of regionale schaarste van materiaal voor persoonlijke bescherming is vastgesteld.
4. Voorrang voor patiënten uit een jongere generatie: 0-20 jaar; 20-40 jaar; 40-60 jaar; 60-80 jaar en 80+ jaar.[8]
5. Indien a) t/m d) geen uitsluitsel biedt: een procedure gebaseerd op toeval (loting of ‘first come, first serve’).
   Een aanvullend uitgangspunt is dat een behandeling nooit gestaakt mag worden omdat er nieuwe patiënten wachten.

Weyma Lübbe, Duits hoogleraar Filosofie, schrijft in een artikel dat Triage een gevoelige en stressvolle procedure is. In dit artikel reageert ze kritisch op een publicatie van “Italienische Gesellschaft für Anästhesie, Analgesie, Reanimations- und Intensivmedizin (SIAARTI)” die opgesteld is met het doel om “beoefenaars te ontlasten van het persoonlijk verantwoording afleggen voor de selectiebeslissingen en de criteria expliciet en communiceerbaar maken.” Waar Nederland uitgaat van het principe om ‘zoveel mogelijk mensen te redden’ heeft Italië dat veranderd in ‘zoveel mogelijk levensjaren’ redden. Lübbe geeft aan dat dit een zorgelijke ontwikkeling is en dat ‘complexe beredeneringen achter Triage verkeerd begrepen zijn’, waarna ze met een rekenvoorbeeld laat zien dat een 60-jarige dan zeer waarschijnlijk altijd zijn bed moet afstaan aan een 20-jarige. Ze stelt vervolgens dat het onrechtvaardig is om mensen op te delen in vier categorieën aan de hand van overlevingskans. Groep 4 zal dan in principe altijd een plaats afstaan aan groep 2 omdat die een betere overlevingskans heeft. Lübbe stelt dat dit geen ‘utilitaire rechtvaardiging’ is. Op basis van het utilistische uitgangspunt moeten er zoveel mogelijk levensjaren gered worden. Het redden van één mens is mooi, maar, stelt Lübbe, het redden van twee mensen is beter dan één mens met meer levensjaren. “Voor de publieke sector is een twintigjarige niet ‘waardevoller’ dan een zestigjarige”. Lübbe benadrukt dat het belangrijk is om in tijden van de coronacrisis een ‘niet-utilitaire rechtvaardigingslogica’ te gebruiken. Zij pleit ervoor om een gezondheidsverdeling te beschrijven in termen van rechten omdat dan niet de rechten van het ene individu hoeven te wijken voor die van de ander. Wel geeft ze aan dat ook dát deprimerend is, maar dit kan gedaan worden ‘zonder na te denken over de (rest)waarde van het menselijk leven.” [9]

Mathias Hong, hoogleraar Rechtsgeleerdheid, gaat verder op het artikel van Lübbe. Hij stelt dat “de staat bepaalde mensenrechten moet erkennen, ongeacht of hun veronachtzaming nuttig zou zijn voor een huidig ​​staatsdoel”. Hierna citeert hij Ludwig Bergsträsser: “De menselijke waardigheid moet daarom enkele absolute grenzen beschermen tegen een” raison d’état utilitarisme “. In het vervolg refereert Hong aan een vergelijkbare zaak in een naoorlogse uitspraak, waarin gesteld werd dat “moord nooit gerechtvaardigd kan worden door leven en leven in evenwicht te brengen”, ook niet met het doel om levens te redden.[10]

Emeritushoogleraar Frederick M. Burkle Jr., heeft in 2006 een pandemisch-triagesysteem beschreven. In de eerste fase gaat het om crisismanagement en preventie. Voor deze faste stelt Burkle voor om met inclusie- en exclusiecriteria en ‘minimal quilifications for survival (MQS)’ te werken. In de tweede fase (de triagefase) is het van belang dat schaarse zorg wordt gegeven aan diegenen die de beste kans hebben om te overleven én aan het grootst mogelijk aantal mensen dat kan overleven. Maar, stelt Burkle, “elk mensenleven moet individueel geëvalueerd en met respect behandeld worden, met zorgzaamheid en mededogen”. Burkle beschrijft twee triagemethoden die in het leger gebruikt worden, maar stelt dat mensen die zorg nodig hebben naar aanleiding van een ‘bio-event’ hiermee mogelijk niet tijdig herkend worden. Burkle heeft onderzocht welke triagecriteria er zijn voor een ‘infectieuze categorie’ en kwam slechts twee triageprotocollen tegen. Burkle pleit aan het eind van zijn artikel voor een ‘volksgezondheidsperspectief’ in plaats van triage op individueel niveau, omdat er dan meer continuïteit in de organisatie en behandeling is.[11]

Coen Wessel neemt juist een tegenovergestelde positie in en stelt dat het niet terecht is om te selecteren op basis van leeftijd, maar dat het zou moeten gaan om overlevingskans. Hij stelt dat een individu niet beoordeeld mag worden op het collectieve, maar op het individuele. In ditzelfde artikel ageert hij tegen economen die naar sociaal-darwinistisch of nationaalsocialistisch model jongeren willen redden om zo verlost te worden van een zwakke en zieke bevolking die een al te zwaar beroep doen op de maatschappij.[12]

Lizzy van Leeuwen gaat nog verder wanneer ze de collectieve beoordeling hekelt. Zij noemt orgaandonatie, leeftijdsbeperking voor de IC en hulp bij zelfdoding vormen van ‘necropolitiek’ en trekt dat door naar ‘necropower’ wat zij ziet als de politieke macht om het biologische en sociale leven van burgers te controleren en te reguleren. Ze citeert Koen Haegens die in De Groene Amsterdammer schreef dat het economisch model van vraag en aanbod op het leven zelf is geplakt. Van Leeuwen schrijft dat “toegang tot gezondheidszorg een modern sociaal grondrecht is, maar het staat op gespannen voet met neoliberale principes van winst en verlies”.[13]

Lianne de Haan, directeur van de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen, is de eerste die voorstelt om ouderen zelf ook een stem te geven. Ze vindt het Draaiboek van de overheid een “integer en doorwrocht stuk”, maar stelt voor om naar kwetsbaarheid te kijken in plaats van leeftijd. Verder is het volgens haar nodig dat ouderen rustig de tijd krijgen om na te denken over een IC-opname zodat mensen zelf mee kunnen beslissen.[14] Tegelijk vindt ze ook dat deze keuze onmogelijk bij artsen kan liggen, maar een politieke afweging moet zijn die breed gedragen wordt door de samenleving.[15] Dit lijkt enigszins in tegenspraak met haar voorstel om ouderen te vragen wat ze zelf willen.

De Federatie Medisch Specialisten heeft voor huisartsen een Leidraad geschreven om thuis met oudere patiënten het gesprek aan te gaan over wat zij willen. In dat document is een scoresysteem opgenomen om de kwetsbaarheid van een oudere te bepalen. Daarnaast staan er onderwerpen in die besproken kunnen worden met ouderen, namelijk wat ze nog wel en niet meer aan behandelmogelijkheden zouden willen. De federatie doet drie aanbevelingen, namelijk 1) “creëer capaciteit in woonzorgsettingen om oudere patiënten zonder indicatie voor ziekenhuisopname op te vangen, 2) maak regionaal inzichtelijk wat de capaciteit is van die verschillende woonzorgsettingen en 3) maak duidelijk wat de voorwaarden zijn van zorgverlening en bezoek in de thuissituatie. [16] Dus toch de beslissing bij ouderen laten?

De Nederlandse Vereniging voor Intensive Care (NVIC) geeft steun aan het Draaiboek bij Covid-19, maar stelt wel dat “de intensivist hoofdbehandelaar is op de IC en uiteindelijk de verantwoordelijkheid neemt bij de beslissing wie het meeste baat heeft bij IC opname. Het is belangrijk dat we als intensivisten de triage in fase 3 zoveel als mogelijk uniform uitvoeren. Daarom hebben we als taskforce de in- en exclusiecriteria voor een IC opname ten tijde van fase 3 zo expliciet als mogelijk gemaakt”.[17]

Diederick Gommers, voorzitter van de NVIC, stelt dat mensen nooit op basis van één criterium (zoals leeftijd) een IC-bed wordt onthouden. Volgens Gommers wordt de totale medische conditie meegewogen. Wel vertelde hij ‘ongelooflijk bang’ te zijn om het ‘oorlogsdraaiboek’ te moeten hanteren. Het kostte hem slapeloze nachten. Volgens Gommers zou de IC-capaciteit structureel verhoogd moeten worden, maar dat is nu niet mogelijk vanwege het tekort aan (IC-) verpleegkundigen. Wat volgens Gommers wel goed nieuws is, is dat steeds duidelijker wordt wat qua behandeling mogelijk is. Daardoor wordt de ligduur wat korter en zijn er minder opnames op de IC. [18]

Ava Keijzer en Maartje de Jong, beiden zorgadvocaat, hebben op een rij gezet wat de juridisch consequenties zijn van het volgen van een triagedraaiboek. Zij stellen dat vanuit privaatrechtelijk oogpunt de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst het vertrekpunt is. “Als landelijk besloten is om het ‘Draaiboek Pandemie’ te volgen, behoort dat tot de professionele standaard”. Door die standaard te volgen voldoet men aan ‘goed hulpverlenerschap’. Tuchtrechtelijk verwachten de twee geen problemen. De Wet kwaliteit, klachten geschillen zorg (Wkkgz) wordt het meest spannend, omdat de IGJ handhavend kan optreden tegen een zorgaanbieder die geen ‘goede zorg’ verleent. Maar de juristen verwachten dat “de IGJ daar bij schaarste van de IC-capaciteit niet snel toe zal overgaan”.[19]

Margreet Fogteloo pleit voor samenwerken met Duitsland, waar een overcapaciteit is op de IC’s. Ze erkent dat dit veel geld kost, maar dat de prijs van Triage ook hoog is.[20] Uit een recent nieuwsbericht blijkt dat de samenwerking met Duitsland een reële optie is en dat Nederland 80 leenbedden in Duitsland kan gebruiken.[21]

Minister van Rijn van Medische Zorg schrijft in een brief aan de Tweede Kamer “Hoewel ik geen enkele twijfel heb aan de oprecht goede intenties, ben ik van mening dat hiermee een onderscheid uitsluitend op basis van leeftijd wordt gemaakt en dat kan ik niet ondersteunen. Voor mij, voor dit kabinet, is elk leven gelijkwaardig en als een oudere patiënt op medische gronden evenveel herstelkansen heeft als een jongere patiënt, kan hem of haar geen aanspraak op levensreddende zorg worden ontzegd.”[22] Van Rijn kiest liever voor ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’ en stelt voor om de voorrangsregel voor zorgprofessionals en jongeren af te schaffen.[23]

Minister Tamara van Ark van Medische Zorg deelde in juli mee dat het algemeen discriminatieverbod wordt aangescherpt om leeftijdstriage te voorkomen.[24] Minister de Jonge geeft aan Triage op basis van leeftijd desnoods bij wet te verbieden.[25]

Gay Widdershoven, hoogleraar medische filosofie en ethiek, is blij met het beleid en de publieksvoorlichting, maar stelt wel dat het voorkómen van deze crisisfase prioriteit heeft.[26]

Henk Krol (Partij van de Toekomst) geeft aan dat het leeftijdscriterium in het protocol “bijdraagt aan het gevoel van mensen dat je op zekere leeftijd wordt afgeschreven”. [27] In ditzelfde artikel schrijft Intensivist Michael Kuiper dat wanneer ‘verwachte ligduur het criterium wordt, coronapatiënten in de toekomst aan het kortste eind trekken omdat een trauma of grote operatie dan voor gaat.

H. Versteeg zegt in een ingezonden reactie het hypocriet te vinden dat de overheid niet aan leeftijdstriage wil. Volgens hem is er geen alternatief en is deze opmerking een klap in het gezicht van artsen die deze beslissing moeten maken.[28]

L. Middel, een vitale man van 95 jaar, is uitgesproken duidelijk over de verantwoordelijkheid van een arts. Volgens Middel moeten artsen genezen volgens hun afgelegde eed. Middel vindt het dan ook niet aan een arts om te moeten beslissen wie een IC-bed krijgt. [29]

Uit een onderzoek van EenVandaag onder 30.000 leden van het Opiniepanel, blijk dat 67% van de Nederlanders begrip heeft voor een Triagesysteem en 29% zou een bed afstaan aan een jongere generatie. 8% zou niet leeftijd, maar levensverwachting en kwaliteit van leven na herstel als criterium willen gebruiken.[30] Uit een onderzoek van Hart van Nederland onder 4000 mensen blijkt dat 42% vindt dat de patiënt met de meeste overlevingskans voorrang moet krijgen en 21% vindt dat die keuze bij artsen ligt. 18% vindt dat op volgorde van binnenkomst moet worden behandeld. 60% vindt dat jongeren en gezondheidsmedewerkers geen voorrang moeten krijgen.[31] De onderzoeken komen dus redelijk overeen, namelijk dat zo’n 30-40% vindt dat jongeren voorrang moeten krijgen tegenover 60-70% die dat niet wil.

Als we op zoek gaan naar hoe de Bijbel leven waardeert, is het goed om te beginnen bij de schepping. Bij de schepping blies God Zijn adem in de mens en schiep de mens naar Zijn beeld. Omdat Hij ons op deze unieke manier tot leven bracht, is ons leven van God.[32] Als Schepper bepaalt Hij het begin (Ps. 139) en het einde (Ps. 39, 89) van ons leven en daarom moeten we dit leven respecteren. Albert Schweitzer stelde dat eerbied voor het leven de hoogste norm van de ethiek is.[33] Douma geeft aan dat eerbied alleen bedoeld is voor God, maar hij beschrijft dat er zeker respect voor het door God gegeven leven moet zijn.[34]

In het Oude Testament laat de Heere zien dat Hij als Eigenaar van het leven grenzen stelt rondom het leven. In de Decaloog zegt Hij dat mensen elkaar niet mogen doden.[35] Daarnaast geeft Hij, in een tijd van barbaarse praktijken, het talionprincipe binnen het rechtssysteem aan Israël om zo tot rechtvaardige straffen te komen.[36] Wanneer mensen ouder worden, blijft in de Bijbel respect voor het leven bestaan. Nadrukkelijk vraagt de Heere (door de profeten) aandacht voor de zieken en zwakken (Micha 7:2-3). De Heere roept het volk op om met eerbied en respect om te gaan met mensen die oud geworden zijn als Hij zegt: “U moet opstaan voor iemand met grijze haren en eer bewijzen aan een oudere. Uw God moet u vrezen. Ik ben de HEERE”.[37] Deze zelfde HEERE toont mededogen aan ouderen: “Tot uw ouderdom toe zal Ik Dezelfde zijn, ja, tot uw grijsheid toe zal Ík u dragen; Ík heb het gedaan en Ík zal u opnemen, Ík zal dragen en redden”.[38] In Psalm 68 stelt de Heere zich op als een verdediger van weduwen omdat er onrecht was waar weduwen niet tegenop konden.[39] En als dan het einde van het leven komt, als dan “het stof terugkeert naar de aarde zoals het was, en de geest terugkeert tot God, Die hem gegeven heeft”,[40] dan blijkt ook daaruit dat God de Eigenaar van ons leven is.

In het Nieuwe Testament herhaalt Jezus het gebod ‘je mag niet doden’ in gesprek met de rijke jongeling (Luk.18). In de Bergrede zet Hij het gebod ‘je mag niet doden’ in een ander perspectief wanneer Hij opdraagt om vijanden lief te hebben en te bidden voor vervolgers. Jezus benadrukt dan niet meer dat doden niet mag, maar komt tot een diepere betekenis van het gebod als Hij zegt dat wie zijn broeder uitscheldt, schuldig staat voor het gericht van God.[41] Hij roept op om de Gouden Regel te hanteren en de ander dus te behandelen zoals wijzelf behandeld willen worden (Matth. 7:12).

Zowel in het Oude als het Nieuwe Testament laat God zien dat voor Hem elk leven en elke persoon gelijk is en dat voor Hem niet geldt wat aan de buitenkant zichtbaar is. In 1 Sam. 16 wordt genoemd dat mensen aanzien wat voor ogen is, maar dat God het hart aanziet. In Jakobus 2 staat dat bij God geen aanziens des persoons is.

Coen Wessels stelt dat de autonome waarde van het individu christelijke wortels heeft en hij doet daarbij een beroep op Galaten 3:28.[42]

Was er helemaal geen sprake van ongelijkheid in de Bijbel? Hoe gaat de Bijbel om met schaarste van goederen en hoe werd dat opgelost? De Bijbel noemt diverse situaties van schaarste waarbij het vrijwel altijd om voedsel of geld gaat. De weduwe van Zarfath heeft nog meel voor één broodkoek (1 Kon. 17) en ook de weduwe uit 2 Koningen 4:1-7 ervaarde problemen door gebrek aan geld. Beide keren wordt er voorzien door middel van een wonder. In de tijd van Jozef was er honger in het land. Deze nood werd door een vooruitziende blik van Jozef deels gelenigd. Toen de situatie nijpend werd, verkochten mensen zichzelf aan de koning. Hier wordt zichtbaar dat rijken langer in vrijheid beschikking hadden over schaarse goederen. Situaties met volle ziekenhuisbedden kende men in de Bijbel nog niet en de genoemde situaties van schaarste in de Bijbel zijn dus niet zomaar over te zetten op een situatie van beddentriage.

Samengevat bepaalt God het begin van het leven, onderhoudt Hij het en bepaalt het einde.  Omdat het leven van Hem is, mag Hij de regels bepalen over hoe om te gaan met het leven. Een christen wordt opgeroepen het leven van zijn naaste te behouden, de ander lief te hebben en de ander te behandelen zoals hij zelf behandeld wil worden. We moeten mensen behandelen zonder aanziens des persoons, omdat God dat ook doet. Toch is dit makkelijker gezegd dan gedaan in het complexe vraagstuk van een beddentekort en het is te makkelijk om artsen met Bijbelteksten om hun oren te slaan. Want je zult er als arts maar aan staan om te moeten kiezen wie je letterlijk de levensadem ontneemt en wie niet. Uit de verschillende overwegingen blijkt dat er een verdere doordenking nodig is over een rechtvaardige en ethisch verantwoorde manier van triage. Dit gesprek is zowel in het maatschappelijke debat als in de medische wereld, en in de politiek nog volop aan de gang. Persoonlijk lijkt het mij een goed streven om als uitgangspunt te laten bestaan dat zoveel mogelijk lévens gered moeten worden en dan niet op basis van leeftijd, maar op basis van te verwachten opnameduur en levensverwachting. Dit doet het meest recht aan het hanteren van het genoemde uitgangspunt uit het Draaiboek Pandemie en komt overeen met de Bijbelse opdracht om het leven van de naaste te behouden voor zover dat binnen onze mogelijkheden ligt. Verder zou een beoordeling op basis van individu in plaats van populatie beter passen bij het hanteren van de Gouden Regel en dat God elk individu ziet. Is er theologisch nog meer te zeggen? Coen Wessel stelt dat de kerken zich nog weinig strijdbaar opstellen om zich uit te spreken over de waarde van het autonome leven.[43] Hier ligt een taak voor de kerken om zich in het maatschappelijke debat uit te spreken over de waarde van élk leven. Het zou goed zijn om daarnaast een Bijbels-theologisch verantwoord triagevoorstel te doen. En verder? Theologen mogen een boodschap van hoop brengen in een moeilijke en zorgelijk tijd. Welke keuze een arts ook maakt, of er een IC-bed beschikbaar is of niet, een christen heeft een hoop die over de crisis heen tilt. Een hoop die in Deuteronomium 30:19 en 20 beschreven staat: “Kies dan het leven (…) door de HERE, uw God, lief te hebben, naar Zijn stem te luisteren en Hem aan te hangen, want dat is uw leven”.[44]

---

[1] Amnesty International, ‘Zorg en mensenrechten’, Amnesty International, geraadpleegd 20 oktober 2020, https://www.amnesty.nl/encyclopedie/zorg-en-mensenrechten.

[2] A. Schippers, ‘Handvest ouderen EURAG: verklaring van rechten en verantwoordelijkheden van ouderen’ (EURAG Congres, 30 september 2005), 2, http://www.pcob.nl/wp-content/uploads/2013/08/Handvest-Ouderen-Eurag-Nederlands.doc.

[3] Mensenrechten, ‘Universele Verklaring van de Rechten van de Mens | College voor de Rechten van de Mens’, geraadpleegd 21 oktober 2020, https://mensenrechten.nl/nl/universele-verklaring-van-de-rechten-van-de-mens.

[4] Federatie Medisch Specialisten, ‘Draaiboek “Triage op basis van niet-medische overwegingen voor IC-opname ten tijde van fase 3 in de COVID-19 pandemie”’, publicatie (Ministerie van Algemene Zaken, 16 juni 2020), https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2020/06/16/draaiboek-triage-op-basis-van-niet-medische-overwegingen-voor-ic-opname-ten-tijde-van-fase-3-in-de-covid-19-pandemie.

[5] “Het uitsluitend gebruiken van (…) toeval kan er bijvoorbeeld toe leiden dat (…) degene die dichter bij het ziekenhuis woont bevoordeeld wordt (‘first come, first serve’) of dat er bijvoorbeeld geen plek is op de IC als een kind of adolescent een verkeersongeluk krijgt en om die reden IC-zorg nodig heeft (loting).

[6] Federatie Medisch Specialisten, ‘Draaiboek “Triage op basis van niet-medische overwegingen voor IC-opname ten tijde van fase 3 in de COVID-19 pandemie”’, 11–12.

[7] Federatie Medisch Specialisten, 12–14.

[8] “Deze overweging is gebaseerd op het zogeheten ‘fair innings’-argument dat zegt dat jongere generatie een sterkere morele aanspraak op levensreddende zorg hebben dan oudere generaties, die al veel meer levensjaren hebben genoten. (…) Iedereen zou in de loop van zijn of haar leven evenveel gelijke mogelijkheden (‘fair innings’) moeten hebben.”

[9] Weyma Lübbe, ‘Corona-Triage’, Verfassungsblog: On Matters Constitutional, 15 maart 2020, https://doi.org/10.17176/20200316-002835-0.

[10] Mathias Hong, ‘Corona-Triage and Human Dignity’, Verfassungsblog: On Matters Constitutional, 31 maart 2020, https://doi.org/10.17176/20200331-133213-0.

[11] Frederick M. Burkle, ‘Population-Based Triage Management in Response to Surge-Capacity Requirements during a Large-Scale Bioevent Disaster’, Academic Emergency Medicine 13, nr. 11 (2006): 1118–29, https://doi.org/10.1197/j.aem.2006.06.040.

[12] Coen Wessel, ‘Chris Rutenfrans over euthanasie en over de Coronacrisis’, In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 5 (3 mei 2020), https://www.karlbarth.nl/chris-rutenfrans-over-euthanasie-en-over-de-coronacrisis/.

[13] Lizzy van Leeuwen, ‘Onze politieke macht regeert niet alleen over het leven, maar ook over de dood’, Vrij Nederland (blog), 21 maart 2020, https://www.vn.nl/politieke-macht-leven-dood/.

[14] ANBO, ‘Huisartsen praat met kwetsbare patiënten over IC-opname’, 30 juni 2020, https://www.anbo.nl/nieuws/anbo-huisartsen-praat-met-kwetsbare-patienten-over-ic-opname.

[15] Telegraaf, ‘Rampenplan: geef jongere en zorgpersoneel voorrang bij ic-bed’, Telegraaf, 16 juni 2020, https://www.telegraaf.nl/nieuws/386205061/rampenplan-geef-jongere-en-zorgpersoneel-voorrang-bij-ic-bed.

[16] Federatie Medisch Specialisten, ‘LEIDRAAD Triage thuisbehandeling versus verwijzen naar het ziekenhuis bij oudere patiënt met (verdenking op) COVID-19.’, 27 maart 2020.

[17] NVIC, ‘Handreiking COVID-19 op de intensive care’ (Nederlandse Verenging voor Intensive Care, 23 maart 2020), https://nvic.nl/sites/nvic.nl/files/20200323%20Update%205%20-%20Handreiking%20infecties_1.pdf.

[18] Bert Monster, ‘Intensivist Diederik Gommers werd in één klap bekende Nederlander’, RD.nl, geraadpleegd 20 oktober 2020, https://www.rd.nl/meer-rd/samenleving/intensivist-diederik-gommers-werd-in-%C3%A9%C3%A9n-klap-bekende-nederlander-1.1667084.

[19] Keijzer en De Jong, ‘Blog: Wie gaat ervoor bij schaarste op de IC?’, Zorgvisie (blog), 19 maart 2020, https://www.zorgvisie.nl/blog/coronavirus-wie-gaat-er-voor-bij-schaarste-op-de-ic/.

[20] Margreet Fogteloo, ‘Intensieve Ethiek: Wie mag er nog naar de Intensive Care?’, De Groene Amsterdammer, 24 juni 2020, https://www.groene.nl/artikel/intensieve-ethiek.

[21] BNR, ‘Nederland kan rekenen op tachtig Duitse IC-bedden’, bnr.nl, 18 oktober 2020, https://www.bnr.nl/nieuws/gezondheid/10423981/nederland-kan-rekenen-op-tachtig-duitse-ic-bedden.

[22] RTL Nieuws, ‘Artsen komen met nieuw draaiboek: voor wie is plek op de ic bij tweede coronagolf?’, RTL Nieuws, 16 juni 2020, https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/artikel/5155096/triage-coronavirus-selectie-intensive-care-ic-ziekenhuis-bedden-covid-19.

[23] Niels Klaassen, ‘Protocol: zorgpersoneel krijgt voorrang bij tekort aan IC-bedden’, AD.nl, 16 juni 2020, https://www.ad.nl/binnenland/protocol-zorgpersoneel-krijgt-voorrang-bij-tekort-aan-ic-bedden~a76d33ff/.

[24] Medisch Contact, ‘Kabinet: “Discriminatieverbod aanscherpen tegen leeftijdsgrens triagecriteria”’, 21 juli 2020, https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/nieuwsartikel/kabinet-discriminatieverbod-aanscherpen-tegen-leeftijdsgrens-triagecriteria.htm.

[25] Telegraaf, ‘Rampenplan’.

[26] Sander Becker, ‘Wat als de ic’s straks helemaal vol liggen?’, Trouw, 23 maart 2020, https://www.trouw.nl/gs-bb5ec19d.

[27] Pim van den Dool, ‘Ethisch draaiboek krijgt kritiek’, nrc.nl, 17 juni 2020, www.nrc.nl%2Fnieuws%2F2020%2F06%2F17%2Fethisch-draaiboek-krijgt-kritiek-a4003224&anno=2&prev=search.

[28] ‘Brief 3: ’Artsen hebben geen andere keuze’’, Telegraaf, 18 juni 2020, https://www.telegraaf.nl/watuzegt/1149107047/brief-3-artsen-hebben-geen-andere-keuze.

[29] Telegraaf, ‘’Kwetsbare’ senioren zijn het beu: ’Aan ons ouderen wordt niets gevraagd’’, Telegraaf.nl, 27 juni 2020, https://www.telegraaf.nl/nieuws/1492598466/kwetsbare-senioren-zijn-het-beu-aan-ons-ouderen-wordt-niets-gevraagd.

[30] D. Cornelisse, L. Kamphuis, ‘Twee derde heeft begrip voor selectieprocedure IC-bedden in coronacrisis’, EenVandaag, 1 april 2020, https://eenvandaag.avrotros.nl/panels/opiniepanel/alle-uitslagen/item/begrip-bij-kwetsbaren-voor-vraag-van-huisarts-over-afzien-ziekenhuisopname-bij-corona/.

[31] Hart van Nederland, ‘“Geef zorgverleners en jongeren géén voorrang op ic-bed bij tweede coronagolf”’, Hart van Nederland, 18 juni 2020, https://www.hartvannederland.nl/nieuws/2020/geef-zorgverleners-en-jongeren-geen-voorrang-op-ic-bed-bij-tweede-coronagolf/.

[32] R. van Kooten, Ons leven is van God, Hoe lief heb ik Uw wet (Houten: Den Hertog, 20004), 19.

[33] J. Douma, De Tien geboden: Handreiking voor het christelijk leven, 2e dr. (Kampen: Voorhoeve, 1999), 278.

[34] Douma, Tien geboden, 278.

[35] Stichting Herziene Statenvertaling, HSV-StudieBijbel (Heerenveen: Royal Jongbloed, 2014), sec. Exodus 20:13.

[36] Patrick D. Miller, The Ten Commandments: Interpretation: Resources for the Use of Scripture in the Church (Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press, 2009), 244–47.

[37] Stichting Herziene Statenvertaling, HSV-StudieBijbel, sec. Leviticus 19:32.

[38] Stichting Herziene Statenvertaling, sec. Jesaja 46:6.

[39] Stichting Herziene Statenvertaling, sec. Psalm 68:6.

[40] Stichting Herziene Statenvertaling, sec. Pred. 12:7.

[41] Stichting Herziene Statenvertaling, sec. Mattheüs 5:22.

[42] Wessel, ‘Chris Rutenfrans over euthanasie en over de Coronacrisis’.

[43] Wessel.

[44] NBG ’51, ‘Deuteronomium 30:15-20’, geraadpleegd 20 oktober 2020, https://www.bible.com/nl/bible/328/DEU.30.15-20.NBG51.